Мінчанка Надзея Карэліна, вядомая пад творчым псеўданімам Надзея Ясмінска, выпусціла першую кнігу «Зялёныя песні Эрмінціі» ў 2012 годзе. На рахунку пісьменніцы ўжо дзевяць выдадзеных кніг, некалькі перамог у літаратурных конкурсах і дзве ганаровыя ўзнагароды – прэмія Цёткі (Алаізы Пашкевіч) і міжнародная прэмія Віталя Біянкі. Надзея выпускае кнігі для дзяцей, носіць на працу сярэднявечны плашч і марыць перапісаць старажытнарымскую камедыю на беларускі лад. А яшчэ Надзея адкрыта да супрацоўніцтва з рамеснікамі – майце на ўвазе!
Тэкст: Ксенія Сасніна
Фота: Надзея Мархель; з архіва Надзеі Ясмінска
Быць пісьменнікам
– Вы вучыліся на факультэце маркетынгу і лагістыкі. Ці задаволены адукацыяй?
Адукацыя дапамагае мне ў працы. Ад таго, як ты ўспрымаеш кніжную справу, залежыць вельмі шмат. Я вяду свой блог, удзельнічаю ў выставах, рыхтую праграмы для чытачоў – і ўсё гэта маркетынг.
– Ці цяжка быць пісьменнікам у Беларусі?
Займацца толькі гэтым – на мяжы немагчымага. Па-першае, наш кніжны рынак не такі развіты, як у суседніх краінах. Па-другое, аўтары самі павінны прасоўваць сябе. Добра, калі імя пісьменніка – брэнд, але для гэтага трэба прайсці доўгі шлях. Гэта цяпер я праводжу майстар-класы і дзялюся вопытам з маладымі пісьменнікамі. А калi я была на iх месцы, то ўсё рабіла навобмацак. У мяне не было настаўніка, не было каму даць параду. Я дапусціла шмат памылак, але спадзяюся, што мой вопыт можа быць камусьці карысны.
Я нават пакінула асноўную працу – здавалася б, зараз у мяне вольны графік, і я магу весці расслаблены лад жыцця, але не. Я нават на паўтары стаўкі ва ўніверсітэце не працавала так шмат, як цяпер. І пакуль што мая зарплата ніжэй пражытачнага мінімуму. Але я імкнуся да таго, каб мае намаганні ўзнагароджваліся адпаведна.
– Ці хацелі вы калі-небудзь усё кінуць і падацца ў іншую прафесію?
Так, вядома. Той, хто думае, што асноўная дзейнасць аўтара – сядзець і літары пісаць, вельмі памыляецца. Калі хочаш быць пісьменнікам, у цябе павінна быць шмат розных якасцяў. Часам я «працую пісьменнікам» два месяцы і за гэты час магу не напісаць ніводнага радка, але буду спустошанай цалкам.
Трэба столькі ўсяго зрабіць: вызначыцца з ідэяй кнігі, распрацаваць план, напісаць тэкст, адрэдагаваць яго – i гэта толькі на этапе стварэння рукапіса. Далей, калі ты ўжо вызначыўся з выдавецтвам, адпраўляеш тэкст рэдактару. А калі не – трэба знайсці выдаўца і расказаць, чаму твой твор годны ўвагі. Калі рукапіс бяруць, пачынаюцца рэдактарскія праўкі. Тваё дзецішча крэсляць чырвоным, і трэба зразумець, што з гэтым далей рабіць. Калі тэкст адрэдагаваны, ідуць анонсы, прэзентацыі, сустрэчы з чытачамі … Часам з гэтым столькі складанасцяў і праблем, што я думаю: «Ну што за работа! Пайду лепш у гардэробшчыцы, абы ўсім гэтым не займацца!».
Але наогул я лiчу, што пісьменніцтва – гэта не талент, а дадзенасць. Часам я нават параўноўваю гэта з цукровым дыябетам. Вось ёсць ён – і ўсё тут!
– Ці змянілася ваша пісьменніцкае жыццё пасля атрымання прэміі Цёткі ў 2016 годзе?
Так. Прынамсі, памянялася маё становішча на беларускім рынку. Гэта быў той момант, калі мяне нарэшце рэшт прызналі пісьменнікам. Да гэтага я была дзяўчынкай з амбіцыямі, якая мела на руках дзве самвыдатаўскія кніжкі. Калі атрымала прэмію, мяне прыняў літаратурны свет.
Таксама я даведалася, што такое публічнае выступленне. У рамках прэміі мне трэба было правесці пяць сустрэч – тады я не ўмела працаваць перад аўдыторыяй і нешта мармытала пра кніжку. Але пасля гэтага мяне сталі клікаць да сябе бібліятэкі. Так я ўсвядоміла, наколькі важныя мерапрыемствы для чытачоў. Грашовы складнік прэміі быў для мяне не такім важным, як тыя прызнанне і вопыт, якія я атрымала.
Творчы працэс
– З чаго пачынаецца стварэнне твора?
Для кожнай кнігі ёсць свая пачатковая кропка. Тут няма пэўнай схемы. Адна кніга адразу ўяўляецца з выразнымі пачаткам і канцом, іншая нараджаецца дзякуючы нейкай фразе, а трэцяя пачынаецца з незвычайнай ідэі.
– Што падчас працы над тэкстам можа адцягнуць вашу ўвагу або выклікаць раздражненне?
Калі казаць пра знешні фактар, то мяне раздражняе, што мае хатнія не ўспрымаюць мой творчы працэс як рабочы. Для іх я проста сяджу ў кампутары. Калі я пішу тэкст і мне трэба апісаць прыроду, я магу «загугліть» карцінкі, напрыклад, лесу, каб адчуць атмасферу. З боку гэта выглядае так, быццам я бяздумна разглядаю нейкія фатаграфіі. А калі я нічым карысным не займаюся, можна папрасіць мяне прыгатаваць гарбату ці нешта накшталт таго. Спадарства, але ж я працую! Калі я не сяджу ў офісе ў акулярах і касцюме, гэта не значыць, што я лодарнічаю. Бывае, фарміруеш у галаве сказ, а хтосьці падыходзіць з пытаннем – і ўсе старанна прыдуманыя словы рассыпаюцца.
Калі казаць пра ўнутраны фактар, то для мяне пісаць на чыстым натхненні – гэта выключэнне. Звычайна ўсе нараджаецца з цяжкасцю. Фантазія працуе будзь здароў, а словы яшчэ падабраць трэба – так, гэта раздражняе.
– Што дапамагае вам выйсці з пісьменніцкага ступару, калі не ідзе радок?
Я сабе кажу голасам Горлума з «Уладара пярсцёнкаў»: «Ну шшто, Бэггінссс? Бэггінссс захххрасснуў? ». Самае галоўнае – зразумець, што праблема ёсць, тады і рашэнне знойдзецца. Звычайна я накідваю некалькі варыянтаў сказаў, нават калі атрымліваецца дрэнна. Магу казаць галасамі герояў. Калі ўжо зусім не ідзе, магу абстрагавацца і пераключыцца на іншую справу.
– Ваш ідэальны чытач – які ён?
Я заўсёды спадзяюся, што мой чытач звяртае ўвагу на мову твора.
Для мяне важны смак слоў, я звяртаю ўвагу на літары і ўспрымаю іх як інгрэдыенты апетытнай стравы.
– Што вас натхняе?
Выдатна, калі на вялікія ідэі натхняюць дробныя з’явы. Вось бачыш маму з дачкой, якія гуляюць у аднолькавых яркіх хустках, і ў цябе нараджаецца ў галаве велізарная гісторыя, звязаная з падарожжам у космасе! Вельмі складана адсачыць лагічны ланцужок з’яўлення ідэй, але адно скажу дакладна: маленькі каменьчык здольны стварыць вялікія кругі на вадзе.
Пра ілюстратараў
– З якімі ілюстратарамі вы супрацоўнічалі?
Пакуль што самае цеснае супрацоўніцтва ў мяне атрымалася з Кацярынай Дубовік. Яна праілюстравала дзве мае кнігі – «Сем ружаў» і «Чаму Меша не мае хаты». «Васковага чараўніка» ўпрыгожваюць ілюстрацыі расіянкі Эльвіры Авечкінай. Яна вельмі дакладна перадае вобразы з маёй галавы. З яе малюнкамі выйдзе і працяг «Васковага чараўніка». «Дом цікаўных казак» праілюстравала Алёна Сацута, якая стварае папяровыя ілюстрацыі ў тэхніцы калажу. Гэта выглядае фантастычна. Кожная яе праца ў кнізе «Дом цікаўных казак» – мая любімая.
– Як вы знаходзіце агульную мову з ілюстратарамі?
Я не дыктую ілюстратару тое, што я хачу. Галоўнае – каб яны былі прафесіяналамі. Непрафесіяналізм бачны адразу: гэта выяўляецца ў безадказнасці і неразуменні, што рабіць з кнігай.
Мая справа – пісаць, а афармленне – задача ілюстратара. Кніга неабавязкова павінна быць такой, як я мару, бо яна для чытача.
У «Ружах», напрыклад, маглі б быць і класічныя ілюстрацыі, але работы Кацярыны Дубовік дадалі кнізе большай глыбіні. Я лічу, што кнігі павінны быць розныя – ніколі не ведаеш, што спадабаецца чытачу, асабліва дзіцяці. Мне па душы, што Каціны ілюстрацыі прыцягваюць увагу не толькі дзяўчынак, але і хлопчыкаў. Хлапечая душа адклікаецца на гэтыя малюнкі. Потым, працы Каці ўтрымліваюць шмат дэталяў з тэксту. А яшчэ яе ілюстрацыі выклікаюць пытанні. Дзеці цікавяцца, чаму нейкая дэталь паказана так, а не інакш, і гэта добра. Так з’явілася кніга «Чаму Меша не мае хаты» – у мяне часта пыталіся пра забаўнае істоту з казкі «Блакітная ружа і скарб волаткі», і мы вырашылі прысвяціць ёй асобную кнігу.
Ілюстрацыі Кацярыны Дубовік – гэта не штосьці мімалётнае, гэта тое, што выклікае цікавасць. Калі дзеці задаюць пытанні, шукаюць паралелі, робяць здагадкі – кніга ўдалася.
– Ці здаралася так, каб вы не паразумеліся з кімсьці з ілюстратараў?
У працоўным працэсе бывае ўсялякае. У асобных выпадках я задаю сабе пытанне: «Гэта не падабаецца асабіста мне ці не адпавядае канцэпцыі кнігі?». Калі ў мастака ёсць сваё бачанне, мы знойдзем кампраміс. Але было і такое: аднойчы ілюстратар намаляваў зялёныя дрэвы за акном, а ў казцы ішла гаворка пра Новы год. Вось так ужо пакідаць нельга, трэба выпраўляць.
– Ці ўсе вашы кнігі падабаюцца вам па афармленні? Вокладкі ранніх твораў моцна адрозніваюцца ад цяперашніх.
Вокладку першай кнігі малявала я. Я памылялася адносна таго, што кніга мая, а, значыць, я ўсё зраблю сама. Выдаўцы хутка спусцілі мяне з нябёсаў на зямлю. Любую працу павінен рабіць прафесіянал, і толькі тады можна атрымаць добры канчатковы прадукт.
Ілюстратары – не тыя людзі, на якіх трэба эканоміць.
Выдавецкі працэс
– Якія цяжкасці ўзнікаюць пры выданні кнігі?
Вельмі важна, каб трапіўся добры рэдактар: выпраўляў памылкі, дапамагаў тэксту стаць лепш. Таму што некаторыя быццам самасцвярджаюцца за твой кошт. Скажуць: «Твой герой зануда» або «На гэтым моманце я ледзь не заснуў». А што зрабіць, каб гэта палепшыць, яны не параяць. Добры рэдактар ??не будзе іранізаваць, ён скажа: «Гэты абзац трэба скараціць, тут шмат вады і лішняй інфармацыі», і ты разумееш, што рабіць.
– Ці дапамагаюць краўдфандынгавыя платформы выпусціць кнігу?
Зараз я якраз гэта правяраю. Ідзе збор сродкаў на маю кнігу «Дом цікаўных казак», і пакуль усё ідзе няблага. Будзем прыцягваць увагу і інфармаваць чытачоў. Паглядзім, наколькі гэты вопыт будзе ўдалым.
– Пасля атрымання ўзнагароды за «Сем ружаў» вы адзначылі ў сваім блогу, што гэта кніга з доўгай і шматпакутнай гісторыяй. Пра што ідзе гаворка?
Яна звязаная з перадвыдавецкім працэсам. Я пачала працаваць над кнігай без гарантый, што яе выдадуць. У той жа час у выдавецтве была ўмова: твор павінен быць на беларускай мове. А я яе памятала толькі па школьнай праграме. Пачаліся мае доўгія хаджэнні да рэпетытараў і рэдактараў. Кнігу я пісала па-беларуску так, як умела, а потым тэкст шліфавалі. Калі рукапіс пайшоў у рэдакцыю, мне пачалі падбіраць мастака. Не адразу, але выйшлі на Кацярыну Дубовік. Кацярына – той тып творчага чалавека, якога я вельмі паважаю. Калі «Сем ружаў» былі гатовыя да выдання, мы ўсё яшчэ не маглі знайсці спонсараў. У рэшце рэшт, з гэтым дапамагло выдавецтва.
Гэтая кніга была маім першым сур’ёзным творам. А цяпер у мяне шмат праектаў і я ведаю, што калі нейкі з іх завісне, у мяне ёсць іншыя.
Захапленні і планы
– Вы вельмі заняты чалавек. Ці паспяваеце чытаць?
Калі ёсць час, люблю чытаць кнігі па гісторыі. Гэта дапамагае мне разумець і апісваць свае фантастычныя светы. А калі пішу свае кнігі, не чытаю новых твораў. Мастацкая літаратура можа змяніць мой стыль. Калі я пішу «Заклінальнік аднарогаў» ад асобы цынічнага хлопца-падлетка, я дакладна не буду чытаць у гэты час жаночы раман. Магу толькі перачытваць ужо знаёмыя кнігі, яны мяне з толку не збіваюць.
– Ці вы самі робіце цацкі ў выглядзе герояў вашых кніг?
Не, я не ўмею. У любой справе трэба майстэрства, якое напрацоўваецца з часам. А гэтага часу ў мяне няма. Цацкі для маіх кніг зробленыя рукамі розных людзей. Я сачу за беларускімі майстрамі, прыглядаюся да стылю кожнага. Знаходжу сваіх майстроў, у асноўным, праз сацсеткі. А вось мастачку Лілію Бусараву для цацкі Мешы мне Кацярына Дубовік параіла.
– Якія віды творчасці вас прыцягваюць акрамя пісьменніцтва?
Лялечная мініяцюра. Люблю займацца строямі і хаткамі для лялек. Калі раблю нешта рукамі, я расслабляюся. Магчыма, калі-небудзь мініяцюра будзе дапаўняць мае творы.
– Дзе вы бераце рэквізіт для сваіх фотасесій?
Строі заказваю ў мадэльераў, усё астатняе бяру напракат у спецыяльных салонах. Збіраю і свой невялікі музей з дзіўных штучак. А сукенкі ўжо сталі маім працоўным касцюмам, у якім я выступаю. Калі ўсе ідуць прасаваць белыя каўнерыкі, я іду прасаваць сярэднявечны плашч.
– У сацсетках вы распавядалі пра сваю пацешную хатнюю акцыю «харчуйся не горш, чым кот». Ці не думалі вы выпусціць кулінарную кнігу з рэцэптамі?
У чарнавіках у мяне ёсць тры кнігі на кулінарную тэму. Я іх не скончыла толькі таму, што праца над мастацкай літаратурай адымае ўвесь вольны час. Магу расказаць пра кнігу з творчымі дэсертамі. Яе ідэя з’явілася з-за прайгранай сяброўкам спрэчкі: на коне стаяла тое, што я буду кожны дзень рыхтаваць новы дэсерт і пісаць пра гэта. У мяне назбіралася столькі рэцэптаў, што я захацела размеркаваць іх па настроі і атмасферы. Калі я скончу гэтую кнігу, яна выйдзе ў серыі «Зефірных прыкмет». Да рэцэпта будзе прыкладацца гісторыя або парада, куды можна з гэтай стравай адправіцца. Напрыклад, на пікнік Мумi-троляў!
– Які горад падабаецца вам сваёй атмасферай?
Аматары маёй творчасці ведаюць, што больш за ўсё я люблю Мінск. Па маім псеўданіме гэта таксама зразумела. У маіх творах часта фігуруе наш горад. У «Васковым чараўніку», напрыклад, ёсць вуліца Сталетава з названымі нумарамі дамоў. Чалавек можа прыйсці і паглядзець, што я апісала. У зборніку апавяданняў «Мінск назаўжды» я апісала кафэ, якое знаходзіцца ў маім доме. Горад Гродна таксама люблю, хоць там і рэдка бываю. Люблю шпацыраваць і па замежных горных мястэчках.
– Ці думаеце вы пра тое, каб напісаць кнігу, якую ад вас ніхто не чакае?
Спецыялісты кніжнага рынку кажуць, што пісьменніку непажадана адхіляцца ад свайго курсу. Гэта дрэнна дзейнічае на імідж аўтара. Але перыядычна мяне наведваюць розныя цікавыя ідэі. Неяк я чытала камедыю, напісаную больш за 2000 гадоў таму рымскім класікам Цітам Макцыям Плаўтам, і зразумела, што хачу перанесці яе на беларускія рэаліі. Захаваць склад і памер пачатковага твора, але абыграць яго па-іншаму. Калі я вярнуся да гэтай ідэі, то гэтага сапраўды ніхто не будзе ад мяне чакаць.
Таксама чытач здзівіцца, калі я напішу кнігу без хэпі-энду. Звычайна мае канцоўкі выклікаюць пазітыўныя эмоцыі ў людзей, але можа надысці дзень, калі чытач са слязьмі на вачах закрые маю кнігу.
(с) ALOVAK