Ікебана або iкэбана – японскае мастацтва размяшчэння зрэзаных кветак у спецыяльных сасудах, у аснове якога закладзены прынцып вытанчанай прастаты. Мы пагаварылі з выкладчыкам школы ікебаны Цэнтра японскай культуры «Хагакурэ» Анатолем Ерышавым і шмат чаго даведаліся пра гісторыю ікебаны і пра тое, як гэта мастацтва дазваляе кветкам выяўляць сябе.
Тэкст: Ксенія Сасніна
Фота: Ірына Агейчык
Лірычны ўступ
Разам з фатографам Ірай мы падыходзім да Дома літаратара ў Мінску. Менавіта тут – па адрасе Фрунзэ, 5 – размяшчаецца ўтульны штаб знатакоў японскага мастацтва «Hagakure». У перакладзе з японскага гэта азначае «схаваныя ў лістоце», а яшчэ так называецца кодэкс гонару самураяў. Але мы з Ірай нядоўга фантазіравалі, прымяраючы на ??сябе даспехі бясшумных воінаў, вахцёрскае «Дамы, вы куды?» прама на парозе пазбавіла нас патэнцыйнага самурайскага тытулу. Слава журналісцкаму абаянню, нас усё ж адпусцілі з мірам.
Куток Краіны ўзыходзячага сонца знаходзіцца на трэцім паверсе будынка. Заняткі па ікебане праводзяцца ў прасторным пакоі, дзе на паліцах стаяць выключна японскія часопісы, а на сцяне вісіць белы з чырвоным кругам пасярэдзіне сцяг. Мы пазнаёміліся са старшынёй «Hagakure» Святаславам ГАЕЎСКІМ і героем нашага інтэрв’ю Анатолем ЕРЫШАВЫМ, беларускім сэнсэям па частцы ікебаны. Дарэчы, Анатоль яшчэ і мастацтвазнаўца і выкладчык на кафедры ўсходніх моў БДУ. Пакуль гасцінны старшыня разліваў нам чай па мініяцюрных японскіх кубках, мы загаварылі з выкладчыкам. У ходзе інтэрв’ю Анатоль шмат жэстыкуляваў і бегаў па пакоі, паказваючы то галінку, то японскі падручнік, а ў яго вачах бесперапынна гарэлі іскрынкі. Здаецца, перад намі – жывое ўвасабленне любові да сваёй справы.
Цікавы факт:
Слова «ікебана» складаецца з двух іерогліфаў: «iке» – жыццё, і «бана» або «хана» – кветка. У літаральным перакладзе гучыць як «жывая кветка», «даць кветцы новае жыццё» або «дазволіць кветкам выявіць сябе».
Пра пачатак творчага шляху
– Як вы захапіліся ікебанай?
Мне было дзесяць гадоў, калі ў адным з нумароў часопіса «Юны натураліст» я прачытаў артыкул, прысвечаную ікебане. Да гэтага часу памятаю фатаграфію з кампазіцыяй, выкананай у традыцыях школы Охара: галінка і кветка ў вазе. Мяне ўразіла гэта спалучэнне, і з таго часу я спрабаваў пераймаць і ствараць ўласныя ікебаны. А потым з’ездзіў у Японію і навучыўся там у сапраўдных майстроў.
– Вы памятаеце сваю першую кампазіцыю?
Сам я з вострава Сахалін, таму ў дзяцінстве хадзіў у горы і там збіраў расліны. У першы раз я зрабіў ікебану з брызгліны і нейкага карча, а потым пачаў дадаваць настуркі. Думаю, у мяне яшчэ тады ўсё правільна атрымлівалася.
– Ці адрозніваецца выкладанне ікебаны ў Беларусі і ў Японіі?
Тут з выкладчыкаў я ведаю толькі сябе, таму і параўноўваць магу адпаведна. Мне здаецца, выкладанне адрозніваецца. У Японіі сэнсэй – лідэр, і трэба згаджацца з усім, што ён скажа. У японцаў не прынята ісці супраць меркавання настаўніка, а ў нас усё інакш. Я стараюся саступаць, ісці на кампраміс і не закранаць пачуцці маіх вучняў.
– Што вас натхняе?
Я калекцыянірую арнаменты: традыцыйныя, далёкаўсходнія, кітайскія, японскія. Хачу пазнаваць сімволіку, расшыфроўваць малюнак. Іншымі словамі, вывучаць iконалогiю. Мне падабаецца шукаць культурныя запазычанні, усё гэта звязана з паэзіяй і літаратурай. А яшчэ я крыху малюю.
У японцаў не прынята ісці супраць меркавання настаўніка, а ў нас усё інакш.
Гісторыя “жывых кветак”
– Як з’явілася ікебана?
Першапачаткова яна зарадзілася ў Кітаі. Усё пачыналася ў рамках рэлігійнай традыцыі, калі алтар Буды ўпрыгожвалі кампазіцыямі з кветак. Прыблізна ў XII стагоддзі ікебана з’явілася і ў Японіі, а развіццё атрымала ў XV-XVI стагоддзях. Гэта звязана з прыходам да ўлады сёгунаў Асікага, якія былі вялікімі мецэнатамі, ваеннымі і заступнікамі мастацтваў. Сёгуны праводзілі чайныя цырымоніі, складалі кампазіцыі з кветак, цікавіліся паэзіяй і тэатрам. Гэтыя накірункі мастацтва сталі развівацца менавіта пры падтрымцы Асікага.
– У ікебаны ёсць тры школы, так?
Дакладна. У XV стагоддзі з’явілася першая школа – Iкэноба. Яе заснаваў будыйскі манах Iкэноба Сэнкэй. Дзякуючы яго нашчадкам, школа да гэтага часу існуе, у ёй усе сакрэты перадаюцца з пакалення ў пакаленне. У школе Iкэноба выяўляюцца традыцыі мандалы. Для ікебаны Iкэнобо выкарыстоўваюцца расліны, якiя шануюць у будызме і кітайскім даасізме. Раней у ікебане прасочваўся відавочны філасофскі падтэкст: кампазіцыі рабілі з хвоі, якая лічыцца дрэвам несмяротных, і пяцікветкавых раслін, дзе пяць кветак сімвалізавалі пяць элементаў свету.
Са школы Iкэнобо выйшаў стыль Рыка. Яго асаблівасць у тым, што сем галінак, якія выходзяць з адной кропкі, павінны аднаўляць сусветнае дрэва і злучаць зямлю з небам. Асноўная галінка хваёвая альбо бамбукавая. Для гэтага стылю характэрныя велізарныя кампазіцыі, у якіх выкарыстоўваюцца нават драўняныя ствалы. Для стварэння падобнага патрэбна цэлая брыгада. Стыль Рыка мудрагелісты і шматслаёвы, ён патрабуе дарагіх сасудаў – бронзавых, парцалянавых. Не кожны смяротны ў тыя часы мог сабе гэта дазволіць. Па меры распаўсюджвання Iкэноба стылі спрашчаліся. На змену Рыка прыйшоў лёгкі і вытанчаны стыль Сёка. Для яго патрэбныя ўсяго тры галінкі і простая керамічная ваза. З’яўляецца і стыль Цябана (чайныя кветкі), для якога ўласціва надзвычайная прастата: гаршчочак або кошык, а ў iм немудрагелістыя кветкі. Гэта ўжо XVI-XVII стагоддзе.
А ў XIX стагоддзі з’яўляецца школа Охара, якая ўводзіць стыль Марыбана. Фішка гэтага стылю ў тым, што расліны павінны размяшчацца ў нізкай вазе і мацавацца на кэндзан – спецыяльную калючую падушачку. Так дасягаецца эфект натуральнасці.
– Да якой школы адносяцца тыя кампазіцыі, якія вы вучыце ствараць?
Да авангарднай школы Согецу, якая з’явілася на пачатку ХХ стагоддзя. Яе заснавальнік – скульптар і фларыст Тэсiгахара Софу. Яго справу працягнуў сын Тэсiгахара Хіросі (яшчэ і кінарэжысёр па сумяшчальніцтве), а пасля ўнучка Тэсiгахара Аканэ. Прынцып Согецу заключаецца ў тым, што тры галінкі павінны праходзіць праз адну кропку, а іх канцы ўтвараюць роўнабаковы трохвугольнік. Мы выкарыстоўваем галінкі розных памераў: вялікую (сін), сярэднюю (соэ) і нізкую (хiкаэ). Іх нахіл павінен быць 15, 45 і 75 градусаў адпаведна. Галінкі – гэта косткі канструкцыі. Унутраную прастору мы запаўняем кветкамі і лісцем, каб кампазіцыя набыла аб’ём.
– Ці можна правесці паралель паміж ікебанай і іншымі ўсходнімі мастацтвамі?
Так, ва ўсіх іх адзін рытм. Людзі, якія ўвайшлі ў гэтую сістэму, могуць паспяхова асвоіць і іншыя віды японскага мастацтва. Ікебана, жывапіс сумi-э, чайныя цырымоніі – усё гэта пераплеценае. Калі табе блізка японскае светаадчуванне, ты зможаш тварыць у гэтых сферах мастацтва. Галоўнае, каб падабалася.
Пра вучняў
– Ці трэба валодаць вызначаным складам розуму або якасцямі для занятак па ікебане?
Пажадана быць сузіральным, медытатыўным, схільным да філасофскай рэфлексіі чалавекам. Хоць сам я супраць таго, каб зараджаць ікебану філасофіяй. Нельга скласці кампазіцыю і сцвярджаць, што яна нешта азначае. Калі ты разважаеш пра сэнс ікебаны, то яна табе проста не падабаецца. Калі я гляджу на карціну, то перш вызначаю, атрымліваю я задавальненне ад яе сузірання. Філасофія – гэта ўжо потым. Яе можна знайсці ў любым прадмеце, нават у кубку гарбаты. А ікебану лепш успрымаць як скульптурную мандалу, як сімвал прыгажосці і жыцця.
– Якія памылкі часцей за ўсё дапускаюць вучні?
Не тыя галінкі выбіраюць. Пачаткоўцы часта думаюць, што тонкія галінкі выглядаюць прыгажэй тоўстых. Але ў ікебане галінка павінна быць моцная, інакш кампазіцыя атрымаецца кволай. Таксама бывае, што вучням шкада псаваць і абскубваць кветкі. А яшчэ яны часта баяцца чапаць лісце, а потым могуць так разысціся, што нічога на галінцы не застаецца.
Калі ты разважаеш пра сэнс ікебаны, то яна табе проста не падабаецца.
– А ці бывала так, што ікебана наогул не давалася чалавеку?
Не магу даць адназначны адказ. Звычайна гэтым займаюцца людзі, якім падабаецца праца з раслінамі. Калі ж чалавеку гэта нецікава, то ікебана пройдзе міма яго. Тут усё замешана на любові да батанікi.
– Якую карысць прыносяць заняткі ікебанай?
Яны вучаць працаваць з формай, колерам і канструкцыяй, і хто-небудзь з вучняў пасля можа знайсці ў сябе задаткі скульптара, дызайнера або архітэктара. Таксама на ікебану ходзяць у мэтах псіхатэрапіі, каб падлячыць душэўныя раны, выратаваць сябе.